Ertuğrul’un Japonya Seyahatinin Jeopolitik Ve Sosyo-Kültürel Etki ve Yansımaları

Ertuğrul’un 1889 Japonya ziyareti, sıradan bir nezaket ve diplomatik ziyaret değildir. Bu ziyaret, kıta Avrupası, Orta Asya, Uzakdoğu, Pasifik ve Ortadoğu’daki güç mücadelesinin zorunlu kıldığı bir ziyarettir. Ertuğrul gemisi, geri dönemese de bu seyahat, günümüze kadar devam eden, son derece kalıcı etki ve sonuçlar yaratmıştır. 1889’dan 1914’e uzanan süreç ilk dünya harbinin koşullarını hazırlayan bir akümülasyon dönemidir. Ertuğrul’un seyahatinin başladığı 1889’dan önceki 25 yıl ve sonraki 5 yıldaki jeopolitik gelişmeler, bize, Ertuğrul’un seyahatinin neden yapıldığını veya neden yapılması gerektiğini açıklayabilir.

Şöyle ki;
1857 ... Hindistan ve Çin’deki Türk ve Müslümanların ayaklanması
1867 ... ABD’nin, Alaska’yı da satın alarak Rusya’nın Amerika kıtası ile irtibatını kesmesi
1869 ...Osmanlı hakimiyetindeki Mısır’da, Süveyş Kanalının açılması ve bir Fransız Şirketince işletmesi
1875 ... İngiltere’nin Süveyş Kanalı hisselerini satın alarak, Kanalın koruma hakkını elde etmesi
1877.... Hindistan’da İngiliz İmparatorluğunun ilan edilmesi ve Viktoria’nın ilk Hindistan Kraliçesi olması
1878 ... İngiltere’nin, doğu Akdeniz’in güvenliği için Kıbrıs Adası’na el koyması
1878 ... Osmanlı’nın Avrupa coğrafyasından çıkarılması, Rusya’nın Boğazlara inmesi
1878 ... Japonya’nın bir Uzak Doğu imparatorluğu haline gelmesi
1880 ... İngiltere’nin Ümit Burnu yolunu kontrol eden Güney Afrika’dan çıkarılması
1880 ...Rusya’nın Pasifik’te ilk limanı olan Vladivostok’u kurması. Trans Sibirya demiryolu projesinin başlatılması
1881 ... İngiltere’nin Mısır’ı işgal ederek Süveyş Kanalını kontroluna alması
1881 ... Rusya’nın Türkmenistan’ı işgali
1888 ... Süveyş Kanalının dünyanın bütün gemilerine açılması
1889 ... Almanya’nın Bağdat demiryolu imtiyazını alması (bu proje Süveyş Kanalını baypas ederek Basra Körfezi üzerinden Hindistana açılmayı amaçlıyordu)
1889 ... İngiltere’de hükümetin “ iki kuvvet standartı“ doktrinini kabul etmesi. Buna göre; İngiltere donanması, Avrupa’nın en güçlü iki donanmasının toplam gücüne eşit olacaktı. Bunun anlamı İngiltere o dönemde sömürgelerini savunmada zafiyet ve endişe içindeydi.
1890 ... Türklerin baş koruyucusu olan İngiltere’nin yerini, Almanya’nın alması
1894 ... Rus-Fransız ittifakı. Rusya’nın yönünü Uzakdoğuya çevirmesi
1894-1895 ... Japonya-Çin Savaşı. Kore’nin ele geçirilmesi

Seyahati Hazırlayan Stratejik Gelişmeler

İstanbul’dan Tokyo’ya uzanan coğrafyadaki en radikal değişiklik hiç şüphesiz 1869’da Süveyş Kanalının açılmasıydı. Böylece, Hindistan yolu yarı yarıya kısalmış, ticari gemi taşıma ücretleri azalmış ve diğer giderler üçte bir oranına düşmüştü. Buna karşılık, 19.yüzyılın sömürgeci ekonomik ve finansal sistemi üzerindeki mücadeleye katılanlar çoğalmıştı. Jeostratejik açıdan ise, dönemin bir numaralı deniz gücü İngiltere, hem diversiyona uğramış hem de Hindistan’daki sömürgelerine yönelik tehdit artmıştı.

Çoğalan aktörler, güç yetersizliklerini kendi coğrafları dışında aramanın çeşitli yollarını bulmak gayreti içindeydiler. Bu dönemde güçler dengesi için yarışan her ülke, kendi coğrafyası dışında ortak kader grupları bulmaya çalışıyordu. Bu nedenle;

İsimli milli tanrıları kanalıyla kendilerine yandaş ve destek arıyorlardı. Osmanlı Devleti ise, Turanizm’e ilave olarak Halifelikten kaynaklanan dini bir entrümana da sahipti.

Jeopolitik ve Jeostratejik Çalkantılar

19. yüzyılın son yıllarındaki jeopolitik ve jeostratejik olaylar o kadar süratli gelişiyor ve değişiyordu ki, özellikle Avrupa’da İngiltere, Almanya, Avusturya, Fransa ve Rusya arasında sürekli ittifaklar ve anlaşmalar yapılıyor, bozuluyor ve her konferanstan sonra başka ittifaklara geçiliyordu. Bunda en önemli rolü Osmanlı’nın kontrolündeki Türk Boğazları oynuyordu.
Bu stratejide temel amaç, Almanya ve Rusya gibi kıtasal güçlerin Akdeniz ve Basra Körfezi üzerinden, Hindistan ve Uzakdoğu’daki İngiliz kontrolündeki bölgelere sızmasını önlemekti. Bu noktada tıkanan Rusya, Pasifik istikametinde genişleme stratejisine geçince, Uzakdoğu’nun yeni ve güçlü İmparatorluğu Japonya ile güç mücadelesi başladı. Bu radikal jeostratejik durum, binlerce kilometre uzaklıktaki Japonya ve Osmanlı’yı ortak tehdit kabul ettikleri Rusya paydasında buluşturdu. Bu kapsamda ilk girişim Japonya tarafından başlatılmıştır. Çin ile mücadelesinde, Çin Türklerini, Mançurya Türklerini ve Rus-Japon Harbinde de Rusya Türklerini kullanmak isteyen Japonya, aynı zamanda İslam dininin Halifesi olan Osmanlı Sultanına temsilciler göndermiştir.

Osmanlı-İngiltere İlişkilerini Gerginleştiren Gelişmeler

Diğer taraftan, Hindistan ve Çin’deki Türk ve Müslüman unsurların kıta yörüngesinden desteklenerek ayaklanmaları, Osmanlı devletinin potansiyel gücünü canlandırmıştı. Bilhassa Müslümanların bu bölgelerde hem Rusya ve hem de İngiltere’yi baskılayacak güçleri, onların manen bağlı oldukları Osmanlı hilafet makamına yeni bir değer kazandırmıştı. Boğazlar bölgesindeki bir Osmanlı-İngiliz-Rus harbinin, Hindistan, Çin ve Türkistan’daki cemaatlerden tepki görmesi mümkündü. Ancak, Kırım Harbi’nden sonra, Osmanlı Devletinin askeri gücü daha da zayıflamıştı. Buna karşılık Amerika, Avrupa, Türkistan, Hindistan ve Çin’de, Rusya ve İngiltere karşıtı bir yapılanma ortaya çıkmıştı. Bu durum, zayıf askeri gücüne rağmen, Osmanlı imparatorluğunun stratejik değil, fakat siyasi ve diplomatik güç potansiyelini yükseltmişti. Doğuda Japonya’nın yükselmesi de nisbi olarak Osmanlıyı güçlendirmişti.

İngiltere, Hindistan yolunun emniyeti için uzunca bir süre Osmanlı’ya toprak bütünlüğünü koruma hususunda destek vermişti. Rusya gibi, daha güçlü bir devletin Doğu Akdeniz’e hâkim olması İngiliz menfaatlerine tersti. Fakat 1887 Osmanlı-Rus harbinden sonra, bu politikanın zor yürüyeceği kanaatine vardı. Özellikle Doğu Anadolu’dan başlatılacak Rus çıkarmasının İskenderun Körfezine inmesi en büyük korkuları idi. Aynı korku Soğuk Savaş döneminde NATO içinde de yaşanmıştır. İngiltere’nin bu konudaki jeostratejik zayıflığını, Lord Salisbury, “Biz balığız, donanmamız Ağrı’ya tırmanamaz ya!“ diyerek ifade etmişti. Rusya’nın güneye sarkmasının ve Fransa’nın Ortadoğu’ya yerleşmesinin önlenebilmesi için İngiltere yeni bir strateji saptadı. Buna göre bölgede kontrol edilebilecek küçük devletlerin desteklenmesi (örneğin Yunanistan) ve yeni devletlerin kurulması (örneğin Ermenistan) sağlanırken, diğer yandan da, Hindistan yolunun güvenliği açısından önemli görülen stratejik noktalar denetim altına alınacaktı.

O dönemdeki siyasi gelişmelerin ekonomik cephesi de dikkat çekici bir sürece girmişti. Sömürge yarışında jeopolitik konumu ve yetersiz deniz gücü nedeniyle geç kalan Almanya, pazar ve hammadde ihtiyacını karşılama konusunda sıkıntıdaydı. Basra Körfezi’ne kadar uzanan Osmanlı coğrafyası, Almanya için bir fırsat kapısı idi. Bir yandan Alman askerleri Osmanlı ordusunun iyileştirilmesi için ülkemize geliyor, bir yandan da ekonomik ilişkiler geliştiriliyordu. II. Wilhelm’in Osmanlı gezisi, diğer Avrupa devletlerine karşı bir gövde gösterisine dönüşmüştü. Bağdat demiryolu inşaatının Almanya verilmesi ise, başta İngiltere olmak üzere Rusya ve Fransa’yı çok tedirgin etmişti. Çünkü bu hattın stratejik önemi çok açıktı ve ayrıca, bu antlaşmayla Almanlar inşaat güzergâhında ticari haklar da elde ediyorlardı. İngiltere için Basra Körfezi’nin denetimi her şeyden önemliydi. Bu süreç sonunda Almanya ve Avusturya’nın Osmanlı dış ticaret hacmindeki payı % 42’ye yükselmişti, hâlbuki bu rakam 1880’lerde, %18 civarında idi. Aynı dönemde Fransa’nın payı %18’den %11’e, İngiltere’ninki ise % 6l’den % 35’e düşmüştür.

Osmanlı İmparatorluğu, Rusların baskısına ilave olarak, İngiltere’nin de Kıbrıs ve Mısır‘a el koyması üzerine, Japonya‘ya daha sıcak bakmaya başlamıştır. Görüldüğü üzere, Japonya ve Osmanlı arasındaki bir dostluk anlaşması imzalanması konusu, Rusya’nın Osmanlı’yı mağlup edip, Boğazlara indiği ve Türkmenistan’ı işgal ettiği son derece önemli gelişmelere paralel olarak hızlanmıştır. Yalnız Osmanlı Devleti, böyle bir anlaşmanın İngiltere ve/veya Rusya tarafından yeni bir savaş bahanesi olarak kullanılabileceği endişesi ve toplu durum nedeniyle anlaşmayı imzalamaktan çekinmiştir. Hilafeti elinde bulunduran Osmanlı, Panislamizm ideolojisi gibi bir başka enstrümana daha sahipti. Ancak. 19. asrın sonlarında, Avrupa’dan atılan Osmanlı Devletinin bunu kullanabilecek gücü çok kısıtlıydı. Ortadoğu’da bölge dışı güçlerin İslami ideolojiyi bastırıp sindirdiği bir ortamda, Panislamizm ancak Osmanlı’dan çok uzak coğrafyalarda yankı bulabiliyordu. 1857 isyanını unutmayan İngiltere, tüm güney Asya’da Osmanlı politika ve stratejilerinden kaygı ve endişe duymaktaydı.

Süveyş Kanalının Açılmasının Stratejik Etki ve Yansımaları

Fransa, efsane mühendisi Ferdinand de Lesseps’in planlarını yaptığı Panama ve Süveyş Kanalları ile İngiltere’yi deniz gücü liderliğinden uzaklaştırmayı, İngiltere ile Rusya’yı çarpıştırmayı hedefliyordu. Zaten, Süveyş Kanalı açılmasaydı, Ertuğrul’un fiziki ve teknik durumu itibariyle Afrika’nın güneyinden dolaşarak böyle bir seyahati gerçekleştirmesi çok daha zor veya imkânsız olabilirdi. Kanalın kullanılmaya başlanması ile birlikte 16. Yüzyılda Portekiz ile başlayan, Hollanda ile devam eden ve İngiltere ile zirveye çıkan Batı sömürgeciliğinin Asya’ya ulaşma rotası 21 gün kısalmıştır. Bu durum, bir yandan karşıtların İngiltere sömürgelerine yönelik harekat zamanını kısaltırken, bir yandan da, uzun seyirlerin doğurduğu her türlü risk asgari düzeye indirilmiş oluyordu. Bu nedenle İngiltere’nin Hindistan stratejilerinde Akdeniz’in ve Ortadoğu’nun rolü ve önemi hayati seviyeye yükselmişti. Bu bağlamda, yeni rotayla birlikte ortaya çıkan en önemli jeostratejik ihtiyaç ise, Doğu Akdeniz- Süveyş (Mısır)- Kızıldeniz- Aden bölgelerinin güvenli ellerde olması idi.. Bu bölgelerdeki Halifeye sadık Müslümanlar, İngiltere ve müttefikleri tarafından her zaman potansiyel bir tehdit olarak görüldü. İngiltere, Kızıldeniz’in güvenliğini sağlamak için, Süveyş kanalının açılmasından 30 sene önce 1839 da Aden’i işgal etmiş ve burada bir ileri üs kurmuştu.

Aradan geçen 50 sene, İngiltere’nin endişelerini giderememişti. Süveyş Kanalının açılmasıyla, Fransızların da Hindiçini ve Madagasgar’daki sömürgelerini genişletmesi, İngiltere ve Fransa’yı Kızıldeniz’de ve Asya’da rakip hale getirdi. Buna bir de Fransa- Rusya yakınlaşmasının eklenmesi, İngiltere’nin, Hindistan’a ilaveten, kuzey ve güney Afrika, Afganistan, Basra Körfezi, Siyam, Avustralya, bölgelerindeki savunma ve güvenlik sorumluğunu artırdı. Ancak donanma bu görevi yapacak kadar güçlü değildi. 1889’da Lord Dunraven: İmparatorluğun savunması için gelir temin edinceye kadar, tehlike içinde yaşamak zorundayız dedi. 

Japonya’nın Kalkınma ve Genişleme Stratejileri

ABD, ünlü stratejist Mahan’ın tavsiyeleri ile Batı yönündeki stratejik noktaları ele geçirmeye başlamıştır. Bu bağlamda, 1853’te Komodor Perry, dört gemilik filotilası ile Japonya’ya gelmiştir. Komodor Perry, Japon limanlarının hem ticaret, hem de San Fransisko ile Şanghay arasında işletilen gemiler için kömür ikmal limanları olarak kullanılması hakkının tanınması talebinde bulunmuştur. Bunu kabul eden Şogun, 1868’de görevden alınarak İmparator, eski yetkisine kavuşturulmuştur.
Japonya, Batı teknolojisini benimseyerek kalkınmaya koyulduğunda, onu yok etme gücü ve planı olan Rusya gibi bir ülkeyle sınırdaş değildi. Her yöne doğru taşan Rusya, ancak 1904 yılında Sibirya’yı aşan demiryolunu bitirerek Japonya’yı tehdit edebilen bir konuma gelebilmişti. O zamana kadar Japonya, izlediği sanayileşme ve başarılı kalkınma projeleri ile 10 bin kmlik tek hatlı bu demiryolu ile beslenen Rusya’yı yenebilecek duruma gelmişti. 1889 yılına gelindiğinde büyüyen Rus tehdidi ve Asya’da yükselen İngiltere, Japonya’nın potansiyel düşmanı konumundaydı. Bu durum, Japonya’yı, kıtanın öbür ucunda olmasına rağmen politik gücü ile Japonya’nın potansiyel rakiplerini etkileyebilme kapasitesine sahip Osmanlıya yaklaştırdı. Japonların Batı üstünlüğüne karşı başlattıkları son derece güçlü ve başarılı tepki hareketini, başka hiç bir ulus gösteremedi.

Ertuğrul’un Seyahatinin Stratejik Amaç ve Hedefleri

Daha önceleri Rusya’ya karşı müttefik sayılabilecek İngiltere, 1881 de Mısır’ı işgal etmiş, Arapları da Osmanlıya karşı kışkırtmaya başlamıştır. Hilafeti, Osmanlı'nın zorla Araplardan aldığını ve Müslüman dünyasının Osmanlı Hilafetini kabul etmemesi gerektiğini öne sürmektedir. Garp cephesinde kaybetmesi kesin görünen Osmanlı, Panislamizm faktörünü de denemeye karar vermiştir. Bu bağlamda;

Bu amaç için, Japonya'ya bir gemi ile iade-yi ziyaret heyeti göndermek çok iyi bir fikirdir. Böylece, Japonya ile ilişkiler kuvvetlendirilirken, geminin yolda ikmal için uğrayacağı Müslüman limanlardaki atmosfer de, İmparatorluğun geleceği için önemli bir gösterge olacaktır.

İşte, bu sempozyumda konu edilen Ertuğrul fırkateyni, Osmanlı-İngiltere, Osmanlı-Rusya, Almanya-İngiltere, Fransa-İngiltere ve Japonya-Rusya ilişkilerinin sertleştiği, tersine, Almanya-Osmanlı, Fransa-Rusya ve Japonya-Osmanlı ilişkilerinin geliştiği ve sonuçları tahmin edilemeyen bir ortamda, bir dış politika enstrümanı olarak görevlendirilmiştir. Bu seyahat, 16. yüzyılın sonunda Açe’ye yardım ve silah götüren iki gemiden yaklaşık 300 yıl sonra, bölgeye yapılan ikinci seyahattir. Ertuğrul fırkateyninin bu seyahatinden Osmanlının beklediği stratejik amaç ve hedefleri şöyle sıralamak mümkündür.

İngiltere’nin Endişe ve Korkuları

Osmanlı Devletinin Japonya’ya gemi gönderme kararı üzerine, İngilizler, 1857 yılında Hindistan’da meydana gelen isyana benzer bir ayaklanmanın çıkmasından endişe ve korku duymuşlardır. Çünkü, Türklerin Kırım Savaşı’nda Ruslar karşısındaki kazandıkları zaferin haberleri, 1857’de Hindistan’da İngilizlere hizmet eden Hintli askerlerin kulağına ulaştığında, “sepoy“ denen Hintli askerler arasında, yabancı efendilerine karşı yaygın bir ayaklanma hareketinin başlamasına neden olmuştur. Bazıları Müslüman, bazıları Hindu olan bu askerler, kısa süre için İngilizleri denize dökecek gibi göründüler. İsyan ancak İngiltere’den gelen destek güçlerle bastırılabildi. Böylece, 350 yıllık Müslüman Babür İmparatorluğu yıkıldı. Bu olaydan sonra Hindistan, Doğu Hindistan Kumpanyası yerine Parlamento tarafından atanan Genel Vali eliyle yönetilmeye başlandı. Böylece Hindistan’da İslam yönetimi savları ortadan kaldırıldı.

Devamı İçin...