Öğr. Gör. Arzu UĞURLU KARA
Kara Harp Okulu Dekanlığı (aukara@kho.edu.tr)
Prof. Dr. Enver AYDOĞAN
Gazi Üniversitesi (aydogan@gazi.edu.tr)
Kara Harp Okulu Dekanlığı (aukara@kho.edu.tr)
Prof. Dr. Enver AYDOĞAN
Gazi Üniversitesi (aydogan@gazi.edu.tr)
ÖZET
Bu çalışma psikolojik sermayenin kavramsal bir analiziyle birlikte alt boyutları olan umut, öz yeterlilik, dayanıklılık ve iyimserliğin, kendisinden yaklaşık 810 yıl önce Anadolu’da Kayseri’de kurulmuş olan Ahilik Teşkilatı uygulamalarında var olup olmadığını incelemek maksadı ile yapılmıştır. Çalışmanın amacı günümüzde örgütsel başarının elde edilmesinde ve rekabet avantajı yaratmada psikolojik sermayenin kilit önemine vurgu yapmak ve aynı zamanda psikolojik sermayenin gelişimine yönelik olarak Ahilik Teşkilatındaki uygulamalar ile arasındaki benzerliklere dikkat çekmektir. Bu bağlamda çalışma Ahilik Teşkilatının psikolojik sermayenin gelişim ve paylaşımında günümüz işletmelerine bir kaynak, rehber olabileceğine yönelik irdelemeler içermektedir.
Anahtar Kelimeler: Ahilik, Psikolojik Sermaye
1. Giriş
Günümüzde yöneticilerin her şeyden önce çalışanını tanıması, güçlü taraflarını ortaya çıkarması ve yeteneklerinden üst düzeyde faydalanması isteği psikolojik sermayeyi doğurmuştur. Psikolojik sermaye; bireylerin yaşamlarını etkileyecek olayları kontrolü altına alan, belirlenmiş bir performans düzeyini yakalayabilme yeteneklerine olan inançları olarak tanımlanan öz-yeterlilik (Bandura, 1994: 71-81), bireylerin hedefleri, bu hedeflere ulaşma doğrultusunda harekete geçme güdüleri ve hedeflere ulaşmak için yollar bulma konusundaki düşünce süreci olarak tanımlanan umut (Snyder, 1995355), mümkün olabilecek en iyi sonucun gerçekleşeceğini bekleme eğilimi olarak tanımlanan iyimserlik (Carver ve Scheier, 2001:40) ve önemli bir değişim, sıkıntı ve risk karşısında bireylerin bu durumlarla başarılı bir şekilde baş edebilme yeteneği olarak tanımlanan psikolojik dayanıklılık (Luthans, 2002b:702) bileşenlerinden oluşmaktadır. Ahilik teşkilatına yönelik incelemelerde bu kavrama ilişkin günümüz işletme yöneticileri ve işgörenlerine ışık olabilecek yaklaşım ve uygulamaların yüzlerce yıl öncesinden geliştirildiği ortaya çıkmaktadır. Ahilik teşkilatının kuruluş, örgütsel yapı ve işleyişine yönelik akademik bilgiler, günümüzde çağdaş işletmecilik dünyasının doğurduğu kavramların gerçekte, Türk yönetim ve örgüt tarihi arşivinde var olduğunu, oluşturulan örgütsel yapı ve işleyişin ekonomik, sosyal ve kültürel çözümlemeler sunduğunu ortaya koymaktadır. Bu çalışmada Ahilik teşkilatı (örgütü), psikolojik sermaye ve alt boyutları yönüyle irdelenmektedir. Yapılan literatür araştırmasında, daha önce Ahilik teşkilatı yapı ve uygulamalarını psikolojik sermaye boyutları ile ilişkilendiren bir çalışmaya rastlanmamıştır.
2. Kavramsal Çerçeve
2.1. Psikolojik Sermaye
Psikolojik sermaye, pozitif örgütsel davranış araştırmaları sonucunda ortaya çıkan ve değerlendirilen bir kavramdır. Psikolojik sermaye Luthans tarafından “kişinin olumlu yönde gelişme durumu“ olarak tanımlanmaktadır (Luthans ve diğerleri, 2007). Psikolojik sermaye, çoğunlukla örgütsel ortamda bireylerin güçlü tarafları ve bunların nasıl ortaya çıkarıldığı ve geliştirildiğiyle ilişkili bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır (Luthans, 2002a:696). Bunlara dayanarak psikolojik sermaye; zorlu görevlerin üstesinden gelmek için inanca sahip olma; şimdi veya gelecekte başarılı olacağına dair pozitif beklenti; zorlu amaçların üstesinden gelme; başarıyı devamlı kılmak için sorunların üstesinden gelmeye dair bireyin pozitif psikolojik durumudur (Avey, Wernsing ve Luthans, 2008:54). Psikolojik sermaye, umut, dayanıklılık, iyimserlik ve öz-yeterlilik kavramlarıyla ifade edilmektedir (Avey ve diğerleri, 2008: 52).
- Ahi Teşkilatında Psikolojik Sermaye Davranışına İlişkin Uygulamalar
Ahi Evran-ı Velî, Hacı Bektaş-ı Velî, Hoca Ahmet Yesevi, Yunus Emre, Hacı Bayram-ı Velî, Aşık Paşa, Gülşehri gibi Türk felsefeci, hümanist ve rol model kişilerin dilinde ve kalemlerinde olgunlaşan Ahilik (kardeşlik) (Akkuş, 2004: 18) felsefesinin uygulamalarında psikolojik sermayenin tüm bileşenlerine rastlanmaktadır. Türklerin ekonomik ve sosyal hayat düzeninde önemli rol oynadığı bilinen Ahilik, Anadolu’da Selçuklular devrinde ortaya çıkan, Osmanlı Devleti’nin ilk yıllarında etkili olan önemli bir yaygın eğitim, ekonomi ve işletme kurumudur (Akyüz, 2005: 47). Ahilik; sanatta mükemmellik, yaşayışta dürüstlük, insana hizmette olgunluk ve fazilet düsturuyla çalışan (Çalışkan ve İkiz, 1993:21); zenginle fakir, üretici ile tüketici, emek ile sermaye, halk ile devlet arasında iyi ve sağlam ilişkiler kurarak “sosyal adaleti“ gerçekleştirmeyi amaçlayan (Gülerman ve Taştekil, 1993:4) bir teşkilattır. Hem sosyoekonomik hem de kültürel bir yapıya sahip olan Ahi Teşkilatı’ndaki Ahilerin her bakımdan güçlenmesi, gerekli bilgi ve beceriye sahip olabilmesi, güçlü yanlarının ortaya çıkartılması, cesaretlendirilmesi, zorluklarla mücadele edebilmesi, yılmaması, iyimser olabilmesi gerekmekte idi. Bu sebeple psikolojik sermayenin boyutlarının aslında kendisinden çok önce uygulamalarının var olduğunu görüyoruz. Çalışmanın bu bölümünde, psikolojik sermayenin alt boyutlarına ilişkin Ahi teşkilatındaki uygulama örnekleri incelenmiştir. Her bir psikolojik sermaye boyutunun Ahi teşkilatındaki uygulama örnekleri ayrı bir başlık altında ele alınmıştır.
- Ahilik’te Özyeterlilik Davranışı
Özyeterlilik, Bandura’nın Sosyal Öğrenme Kuramı’nda öne çıkan bir kavramdır ve Bandura bu kavramdan ilk kez 1977 yılında söz etmiştir (Bıkmaz, 2004:178). Bandura’ya göre özyeterlilik, umulan sonuçları elde etmek için gerekli olan davranışların başarılı şekilde sergileneceğine ya da bireyin başarı sağlamak için herhangi bir eylemi örgütleme ve uygulama konusundaki yeteneğine yönelik inancıdır (Bandura, 1997: 3). Bir faaliyet aşamasının seçilmesinden ve başlatılmasından önce çalışanlar kendi yetenekleri hakkındaki bilgileri tartmakta, işlemekte ve toplamaktadır. Yüksek seviyede kendini yeterli gören kişiler, görevlerini yerine getirmede zorlayıcı görevler seçmekte ve bu inançlarını aksilikler karşısında bile sürdürebilmektedirler. Bu bağlamda öz yeterlilik, psikolojik sermaye yapısı içinde geliştirilebilir bir özellik olması dolayısıyla kritik bir öneme sahiptir. Bandura’ya göre bireylerin özyeterlilik inançlarının dört temel kaynağı vardır; doğrudan deneyimler, dolaylı deneyimler, sözel ikna, psikolojik durum. Ahi teşkilatında yer alan işletmelerin örgüt yapısına bakıldığında; yamak, çırak, kalfa, usta, ahi, ahibaba ve şeyhimeşayıh yapılanmasıyla karşılaşılmaktadır. “Ahilik sisteminde, bir bireyin Ahiliğe kabulüne çok önem verilirdi. Çıraklığa talip olan kişide aranan vasıflar (beceriler, yetenekler) hususunda titiz davranılır, uzun bir inceleme ve izlemeye tabi tutulurdu. Teşkilata girmek isteyenin ahlak ve terbiyesi üzerine yapılan incelemeler olumlu olursa durum yönetimce görüşülür, uygun bulunursa kişi üyeliğe kabul edilirdi“ (Şimşek 2002:166). Ahilikte işletme açabilmek için meslekte yetkin olmak ve sırasıyla çırak, kalfa ve usta kariyer basamaklarını geçmek gerekmekteydi. (Şimşek 2002:188). Yani, bir meslek ya da sanat dalında ustalık sıfatına ulaşmak için yamaklık, çıraklık ve kalfalık aşamalarından başarıyla geçmek gerekir (Özgen, 1999:263-269). Aday bireylerin çıraklıktan kalfalığa, kalfalıktan ustalığa yükselmelerinde mutlaka örgütsel kültürün yaşatılması ve aktarımı için bir tören yapılırdı. Teşkilât mensubunun hayat tarzı da teşkilâtta öğretilen kurallar doğrultusunda şekillenerek evrensel ahlâk değerlerine bağlı, kendisini tanıma ve tanıtma yolunu bilen, kabiliyetlerini kullanabilen, insanlık fıtratını koruyan kişilik sahibi bir insan olması hedefleniyordu (Sarıkaya, 2000:6) ve teşkilat mensuplarında bulunması gereken ayrıca vasıflar vefa, doğruluk, emniyet, cömertlik, tevazu örgüt üyelerini yönlendirme, affedici olma idi (Kazıcı, 2006:541). Ahilikte, bireyi örgütte işbaşında eğitime üstadıyla birlikte katılmakta; iş, din ve etik değerlere dair bilgiler elde etmektedir. Buna göre, ahîlik teşkilâtında tekke ve zaviyelerde verilen nazarî bilgiler, iş yerinde ustanın tatbikatıyla görerek öğrenilirdi (Torun, 1998:118). Bu da Bandura’nın özyeterlilik inançlarından “dolaylı öğrenme“ ye örnektir. Fütüvvetnâmelerde, kemal sahibi olanlar ile sohbetin fazilet ve edepleri kazandırdığı ifade edilerek bilge kişilerle sohbetin önemi belirtilmektedir (Gölpınarlı, 1953-1954, s. 134, aktaran Kaya, 2013). Yine aynı şekilde Bandura’nın özyeterlilik inançlarından “sözel ikna“ sına güzel bir örnektir.
- Ahilik’te İyimserlik Davranışı
Tiger (1971:18) iyimserliği “kişinin zevkine veya avantajına uygun olarak, sosyal veya maddesel durumlarla ilişkili bir ruh durumu veya tutumu“ olarak görmektedir. İyimserlik kişinin niteleyici, açıklayıcı tarzlarına dayanarak tanımlanmaktadır (Carver ve Scheier, 2001:40, Seligman ve Csikszentmihalyi, 2000:7). İyimserlik, iş hayatında güdüleyici, yüksek moralli, yüksek beklentileri ve olumlu amaçları olan, güçlükler karşısında daha sebatkar, kişisel yeterlilikleri daha az, fiziksel ve ruhsal açıdan ise daha canlı bireylerin ruh haline karşılık gelmektedir (Çalışkan ve Erim, 2010:265). İyimserlik, sadece gelecekte iyi şeylerin olacağını beklemek değil aynı zamanda, kesin olarak meydana gelmiş olayın; olumlu veya olumsuz, geçmişte, şu an veya gelecekte olmuş olmasına bakılmaksızın, nedenlerini açıklarken bireyin kullandığı nedenler ve dayanak noktalarına bağlıdır. Örneğin, bireyin zaman ve çaba harcamasına rağmen -olumlu olaylara odaklanırken- iyimser açıklama şeklini kullanarak yorumlayamıyorsa hala kötümserlik sınırları içerisinde olabilir (Luthans, Youssef, Avolio, 2007: 87).
Ahilik, özü itibariyle bir sevgi, paylaşım ve yardımlaşma teşkilatıdır (Önder, 1999: 248-251). Hayat felsefeleri ve yaşayış tarzları çalışmaya, dostluğa, yardımlaşmaya dayanır (Gülvahapoğlu, 1991:42-43). Fütüvvet, herhangi bir karşılık beklemeksizin başkalarına yardım ve iyilik etmek, başkalarını kendine tercih edip onların menfaatlerini kendi menfaatinden üstün tutmak, toplumun ve fertlerin mutluluğu ve kurtuluşu için kendini feda etmek gibi manalara gelmektedir (Çakmak, 2005: 251). Kaya’ya (2013:47) göre fütüvvet; yiğitlik-kahramanlık, cömertlik, fedakârlık, iyi kalpli ve iyiliksever olmak, insana ve insanlığa karşı merhametli ve sevgi dolu olmayı ifade eden tasavvufî anlayışta, dinî ve ahlâkî manada bir insanda bulunması gereken olgunluğu ve kemâli ifade etmektedir. Ahiler; yaptığını değil, yapılan iyiliği söyler, kötülüğü bilmez, görmez, dost sırrını bedenle bir mezara gizler acıyı, tasayı, yoğu kendine; sevgi, neşe muhabbeti hep ele gizler (Doğan, 2011:90). Ahiler iyilik yapmaktan son derece hoşnut olan insanlardır. Kendilerini tamamen din ve ibadete vermiş dervişler olmayıp, ibadet kadar yeme, içme, eğlenmeden de hoşlanan insanlardır (Gülvahapoğlu, 1991:42-43). Ahi teşkilatında ziyafet toplantısı (olağan yıllık toplantı), üç günler toplantısı (yıllık genel toplantı) ve olağanüstü toplantı (memleket toplantısı) gibi çeşitli toplantılar düzenlenmekteydi (Akkuş, 2004:36). Bu tarz güdüleyici, moral verici faaliyetlerin yapılması iyimserlik boyutunda da kişilerin iş hayatında daha canlı olması anlamına gelmektedir. Psikolojik sermayenin iyimserlik boyutunda kişilerin iş hayatında güdüleyici, yüksek moralli, fiziksel ve ruhsal açıdan ise daha canlı bireyler haline geldiği görülmektedir. İşletme sahipleri “Ben bugün satış yaptım. Siz komşumdan alın, o henüz siftah yapmadı“ (Gölpınarlı, 1950: 90; aktaran: Doğan, 2011:82) diyebilecek kadar iyimser kişilerdir.
- Ahilik’te Dayanıklılık Davranışı
Psikolojik dayanıklılık kişinin engel, belirsizlik ve benzeri bir çok olumsuz durumla baş etme ve başarılı olma yeteneği olarak görülmektedir (Luthans ve diğerleri, 2006:30). İşyerine uyarlandığında dayanıklılık; terslik, belirsizlik, anlaşmazlık, başarısızlık durumlarında kendini iyileştirmek ve olumlu değişiklik, ilerleme ve yükselen sorumlulukla tekrar kendini toparlama olarak tanımlanmıştır (Luthans, 2002a:702). Dahası dayanıklılık sadece terslik durumlarında değil ayrıca uç olumlu durumlarda bile sorumluluklarla başa çıkmak olarak tanımlanabilmektedir. Psikolojik olarak sağlam olan bireyler, kendilerini daha az yalnız ve umutsuz olarak tanımlar yaşamlarını tehdit edecek davranışlara daha az girer
- Ahilik’te Umut Davranışı
Umut amaçların başarılması için yollar bulabilme ve bu yolları kullanmak için güdülenmeyi ifade etmektedir (Lopez ve diğerleri, 2000:70). Snyder ve meslektaşları umut kavramını özellikle olumlu güdüsel bir durum olarak şu şekilde tanımlamışlardır: temsil (amaca odaklanmış enerji) ile metotlar (amaçları karşılaması planlanan) (Snyder ve diğerleri, 1996:322). Bu açıdan umut sadece amaca odaklanmış enerji olarak “istemeyi“ değil; aynı zamanda amacın başarılması için bir yol olan “metot“u da içermektedir. Böylelikle umut üç belirgin fakat birbirini tamamlayan bileşen olarak görülebilir: kurum (irade gücü), metot (yol gücü) ve hedefler. Umudun kurum bileşeni, özel bir görevi ve amacı başarmak için istekli olmak olarak görülebilir (Snyder ve diğerleri, 1996:322). Böylelikle kurum, özel bir içerikte verilmiş bir görevde başarılı olmak için bireyi güdüler veya hedef odaklı enerjiyi üst düzeye çıkarır. Yapılan çalışmalarda umutlu kişilerin daha fazla güdülendikleri ve görev alırken kendilerine daha fazla güvendiklerini ayrıca amaca ulaşmaya zorlandıklarında, alternatif planlara sahip olduklarından performanslarının daha yüksek olduğunu göstermektedir. (Luthans ve Jensen, 2002:304; Peterson ve Luthans, 2003:26). Snyder (2002:250) yüksek umuda sahip bireylerin, özgüvenleriyle birlikte başarma ihtimalinin yüksek olduğu kararlı bir plan geliştirdiklerini ortaya çıkarmıştır. Umudu yüksek kişilerin planları yürümediğinde, proaktif biçimde oluşturdukları diğer planlarını devreye soktukları görülmüştür (Snyder, 2002:250). Ahilikte işbaşı ve iş dışı eğitimi olmak üzere iki farklı eğitim bulunmaktadır. İş dışında eğitim zaviyelerde verilirken işbaşında eğitim ustalar tarafından kalfa ve çıraklara verilirdi (Erbaş, 2012:1326). Amaçların başarılması için isteğe ve o amaçların başarılması için metotlara sahip olunması gerekiyorsa, buna ahilikte işbaşından ve işdışında eğitimi örnek verilebilir (Gülerman ve Taştekil, 1993:55). Ahiler teşkilatında çalışanlar arasında dayanışmayı sağlamak, moral ve verimliliği arttırmak için akşam zaviyelerde toplanılır, yemekten sonra dini, ahlaki ve mesleki konularda eğitici kitaplar okunur, sohbetler edilirdi (Köksal, 2007:67). Yamaklık, çıraklığa geçiş için bir deneme süresi gibi kabul edilirdi. Bu çalışma sırasında ustası, işine bağlılığını, ahlakını, becerikliliğini sınar ve çıraklığa yükseltilmeye layık olup olmadığına karar verirdi (Burak ve Özçelik 2004:204). Umut boyutunda düşünürsek yamağın arzusu, umudu çıraklığa yükselebilmesidir, bunun için izleyeceği yol da ustasının layık görebilmesi için beklenenleri yapmasından geçer.
SONUÇ
İşletmelerin insan kaynağına verdiği önemin gün geçtikçe artması psikolojik sermaye kavramına ilgiyi arttırmıştır. Bu çalışmada umut, özyeterlilik, dayanıklılık ve iyimserlik olarak kabul gören psikolojik sermaye boyutlarının Ahilik felsefesindeki uygulama örneklerine yer verilmiştir. 1200’lü yıllarda Anadolu’da kurulan Ahilik Teşkilatı’nın ilke ve işleyiş özelliklerinin, sonraki yüzyıllarda akademik yazında görülen birçok yönetim kuramlarında yansıması görülmektedir Baktığımızda Ahi kültürünün örgütsel düzlemde yönetici ve işgören davranışlarının şekillenmesine yönelik prensipleri, etik yaklaşımı, eğitim ve geliştirme, yetiştirme, örgütsel yedekleme amaçları örgütsel başarıyı sağlamıştır. Bu sebeple ahi örgütlerinde başarı ile uygulanan bir yönetim felsefesinin günümüz işletmecilik araştırmalarında derinlemesine irdelenmesi hatta kimi uyarlamaların, işletmeleri rekabette başarıya taşıyacağı işletmelerde karşılaşılan bazı sorunların çözümüne katkı sağlayacak açılımlar getireceği düşünülmektedir. Ahi örgütlerinde, günümüz işletmelerinin önemli sorunlarından olan eğitim ve geliştirme, iş etiği ve iş ahlakı, takım çalışması, örgütsel kültürün aktarımı ve değişimi, performans, etkinlik, sosyal sorumluluk ve adalet vb. birçok soruna yönelik iyi örnek uygulamalar Türk örgüt ve yönetim tarihindeki iyi örnek ve uygulamalar, günümüz işletmecileri açısından iyi bir kılavuz niteliğindedir. Ahi teşkilatındaki yönetim yapısı, örgütsel norm ve işleyişler, kültürel kodlar ve törenler incelendiğinde, yönetim literatürüne anlamlı katkılar sağlanabilecektir.
Bu tebliğ, 5-6 Kasım 2015 tarihlerinde, “Referans Değerler, Referans Kurumlar ve “Referans Kişiler“ ana temasıyla TASAM tarafından İstanbul’da gerçekleştirilen “TSV 2023 Medeniyet İnşası Türkiye Vizyonu Uluslararası Kongresi“nde sunulmuştur.
TASAM Yayınlarının "Değerler İnşası Referans Değerler, Kurumlar, Kişiler" isimli kitabından alınmıştır.
“Değerler İnşası Referans Değerler, Kurumlar, Kişiler“ e-kitabı için TıklayınızKAYNAKÇA
- AKKUŞ, M. (2004). Edebiyatımızda Ahi Tipi ve Esrar Dede Fütüvvetnamesi’nde Ahi Tipinin Özellikleri. Ahi Evran Üniversitesi 1. Ahi Evran-ı Velî ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu. 12-13 Ekim, Kırşehir, 15-25.
- AKKUŞ, O. (2004). Ahilik Teşkilatlarına Tarihsel Bir Perspektiften Bakış. Ahi Evran Üniversitesi 1. Ahi Evran-ı Velî ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu. 12-13 Ekim, Kırşehir, 27-41.
- AKYÜZ, Y. (2005). Türk eğitim tarihi. Ankara: Pegem-A Yayıncılık.
- AVEY, J., WERNSING, T. and LUTHANS, F. (2008). “Can Positive Employees Help Positive Organizational Change? Impact of Psychological Capital and Emotions on Relevant Attitudes and Behaviors“. The Journal of Applied Behavioral Science, 44 (1), 48-70.
- BANDURA, A. (1994). Self-Efficacy. Encyclopedia of Human Behavior, 4, 71-81
6.BASIM, N., ÇETİN, F. (2011). “Psikolojik Dayanıklılığın İş Tatmini ve Örgütsel Bağlılık Tutumlarındaki Rolü“. "İş, Güç" Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi Cilt/Vol: 13, Sayı/Num: 3, Page: 79-94.
- BIKMAZ, H. F. (2004). “Sınıf Öğretmenlerinin Fen Öğretiminde Özyeterlik İnancı Ölçeğinin Geçerlik Ve Güvenirlik Çalışması“. Milli Eğitim Dergisi, 31(161), 172-180.
- BURAK, D. M., ÖZÇELİK, N. (2004). Ahilik Eğitim Anlayışının Cumhuriyet Dönemi Meslek Eğitimine Yansıması, 1.Ahi Evran-ı Veli ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu. 1.Cilt, 12-13 Ekim 2004, Kırşehir, s.201-212.
- CARVER, C. S., SCHEIER, M. F. (2001). “Optimism, Pessimism, and Selfregulation Chang“, Edward C. (Ed.), Optimism and Pessimism: Implications For Theory, Research, and Practice. Washington, Dc: American Psychological Association, P. 31-51.
- ÇAĞATAY, N. (1990). Ahîlik nedir? Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma Dairesi Yayınları.
- ÇAKMAK, M. (2005). Ahîliğin Dinî-Tasavvufi Temelleri. I. Ahî Evran-ı Veli ve Ahîlik Araştırmaları Sempozyumu (ss.249-260). Kırşehir: Gazi Üniversitesi Ahilik Kültürünü Araştırma Merkezi Yayınları.
- ÇALIŞKAN, Y., İKİZ, M. L. (1993). Kültür ve Sanat Medeniyetimizde Ahilik. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- DOĞAN, H. (2011). “Günümüz İşletmeleri İçin Ahilik Kültüründen Örtülü Bilginin Gelişim Ve Paylaşım Örnekleri“. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi. Sayı 4.
- EKİNCİ, Y. (1991). Ahîlik. Sistem Ofset, Ankara.
- ERBAŞ, A. (2012). “Ahi Teşkilatında Yönetim Fonksiyonlarıyla İlgili Uygulamalar“. International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume. 7/2, p.1321-1331 , Ankara/Turkey.
- FRIBORG O., BARLAUG D. AND MARTINUSSEN M. (2005). “Resilience in Relation To Personality and Intelligence“. Int J Methods Psychiatr Res, 14(1):29-42.
- GÜLERMAN, A., TAŞTEKİL, S. (1993). Ahî Teşkilatının Türk Toplumunun Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri, Ankara.
- GÜLOĞLU, B. ve KARAIRMAK, Ö. (2010). Üniversite öğrencilerinde yalnızlığın yordayıcısı olarak benlik saygısı ve psikolojik sağlamlık. Ege Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 11 (2), 73-88.
- GÜLVAHABOĞLU, A. (1991). Ahî Evran Veli ve Ahîlik, Memleket Yay., Ankara.
- KAYA, U. (2013). “Değerler Eğitiminde Bir Meslek Teşkilâtı: Ahîlik“. Değerler Eğitimi Dergisi. Cilt 11, No. 26, 41-69.
- KAZICI, Z. (2006). Ahilik ve Yetişkinlik Dönemi Eğitimindeki Yeri. Yetişkinlik Dönemi Eğitimi ve Problemlemleri, Ensar Neşr., İstanbul.
- KILAVUZ, M. A. (2005). Ahîlik kurumunda din ve ahlâk eğitimi anlayışı. I. Ahî Evran-ı Veli ve Ahîlik Araştırmaları Sempozyumu (ss. 615-628). Kırşehir: Gazi Üniversitesi Ahilik Kültürünü Araştırma Merkezi Yayınları.
- KÖKSAL, M. (2007). Ahilik Kültürünün Dünü ve Bugünü, Poyraz Matbaası, Ankara.
- LOPEZ, S.J., CIARLELLI, R., COFFMAN, L., STONE, M. AND WYATT, L. (2000). Diagnosing For Strengths: on Measuring Hope Building Blocks C.R. Snyder (Ed.). Handbook of Hope Theory, Measures And Applications İçinde (57-85) San Diego: Academic Press.
- LUTHANS, F., JENSEN, S. M. (2002). “Hope: A New Positivestrengthfor Human Resource Development“. Human Resource Development Review, Vol. 1, P. 304-322.
- LUTHANS, F. (2002a). “The Need for and Meaning of Positive Organizational Behavior“. Journal of Organizational Behavior, Vol. 23, P. 695-706.
- LUTHANS, F. (2002b). “Positive Organizational Behavior: Developing and Managing Psychological Strengths“. Academy of Management Executive, Vol. 16, No: 1, P.57-72.
- LUTHANS, F. , VOGELGESANG, G. R. and LESTER, P.B. (2006). “Developing The Psychological Capital of Resiliency“. Human Resource Development Review, 5(1), 25-44.
- LUTHANS, F., YOUSSEF C. M. and AVOLIO B. J. (2007). Psychological Capital, New York: Oxford University Press.
- LUTHANS, F., YOUSSEF C. M. AND AVOLIO B. J. (2007a). Psychological Capital, New York: Oxford University Press.
- ÖNDER, M. (1999). Mevlana’nın Ahi Dostları ve Mevlevi-Ahi İlişkileri. II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
- ÖZAYDIN, M. (2005). Fütüvvet ve Fütüvvet Ahlâkı. I. Ahî Evran-ı Veli ve Ahîlik Araştırmaları Sempozyumu, II, Kırşehir.
- ÖZGEN, G. (1999). Ahilik Geleneği ve Osmanlı Devletinden Günümüze İşçilerin Çalışma Koşulları. II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri, T.C. Kültür Bakanlığı, Kırşehir.
- SARIKAYA, S. (2002). XII-XVI Asırlardaki Anadolu’da Fütüvvetnamelere Göre Dini İnanç Motifleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
- SELIGMAN, M. E. P., CSIKSZENTMIHALYI, M. (2000). “Positive Psychology“. American Psychologist, Vol. 55, P. 5-14.
- SOYKUT, Refik (1971), Orta Yol Ahilik, Türkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konf. Yay., Ankara.
- SNYDER, C. R. (1995). “Conceptualizing, Measuring, And Nurturing Hope“. Journal of Counseling and Development, 73(3), 355-360.
- SNYDER, C. R., SYMPSON, S. C., YBASCO, F. C., BORDERS, T. F., BABYAK, M. A., HIGGINS AND RAYMOND L. (1996). “Development and Validation of The State Hope Scale“. Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 70, No: 2, P.321-335.
- SNYDER, C. R. (2002). “Hopetheory: Rainbows in The Mind“. Psychological Inquiry, Vol. 13, P. 249-276.
- ŞİMŞEK Muhittin, TKY ve Tarihteki Bir Uygulaması: Ahilik, Hayat Yayınları, İstanbul 2002.
- TIGER, L. (1971). Optimism: Thebiology of Hope, New York: Simon –Schuster.
- TORUN, Ali (1998), Türk Edebiyatında Türkçe Fütüvvetnameler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
- Trabzon Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği, www.tesob.org.tr, 2015.
