Türk diplomasisinin gelişimi çok asırlık tarihe sahiptir. Türkler dış dünya ile ekonomik ve kültür ilişkilerini tesis etmek amacıyla farklı yöntem ve yolları kulanmışlardır. Diplomasinin araçlarından biri olarak farklı devletlerarasında çok güvenli ilişki teşkil eden nikâh anlaşması şeklindeki sözleşme karşımıza çıkar.
Karşılıklı ilişkilerin bu tür modeli devletlerin geleneksel diplomasisi için karakteristik özelliği oluşturmaktadır. Ancak Türkler tarafından kullanılan nikâh anlaşması modeli ideolojik kriterlere temellendirilmiştir. Ve bu kriterler farklı devletlerarasında diplomatik ilişkilerin nasıl tesis edildiğini ve Avrasya topraklarında bulunan yeni Türk devletlerinin nasıl oluşarak gelişmesini etkilediğini göstermektedir.
Teorinin inandırıcılığı için Türklerin orta dönemdeki tarihinden örnekler göstermek mümkündür. İlk Türk Kağanlığı kurulana kadar Türkler Juan Juanların emirlerinde bulunmuş ve demirci (demir eriticisi) olmuşlardır. İlk Türk Kağanı Bumın Juan Juanların Kağanı Anahuan ile yakınlaşmak istediğini belirterek kızını istediğinde aşağılayıcı bir cevap alır: “Demircim olarak kızımı nasıl istemeye cüret ettin?“
Bu cevaptan sonra Türkler ile Juan Juanlar arasında Türk Kağanlığının oluşmasına sebep teşkil eden savaş yaşanır. Bumın Kağan zafere ulaşmak için Çin prensesini eş olarak alarak Çin’in desteğine alır. Çin ve Türk Kağanlığı arasındaki ilişkiler her zaman basit değildi. Yazılı kaynaklarda yer alan tarihî olgular iki devlet arasındaki karmaşık diplomatik ilişkiler hakkında bilgi bulundurmaktadır. Diplomatik ilişkilerin tesisi için en etkili yöntemlerden biri olarak nikâh anlaşması kullanılmıştır.
Batı Türk Kağanlığı kağanı İstemi kızı Fakim’i İran Şahı Anuşirvan’la nikâhlamıştır. İran ve Batı Türk Kağanlığı arasında ilişkiler bozulmaya başladığında İstemi Kağan Bizans’la diplomatik ilişkileri tesis etmişti. 576 yılında Bizans İmparatorluğu’nun 4.Elçilik heyetinin Taraz’a İstemi Kağan’a gittikleri tarihî bir gerçektir. Bu elçiliği İstemi Kağan’ın oğlu Türksanf Kuzey Karadeniz’e yakın bir yerlerde karşılar. Karşılaştıklarında Elçiliğin başında bulunan Valentin’e: “Romalı olan Sizlerde 10 dil ve tek yalan var.“ diyerek inandırıcı olmak istercesine ağzına 10 parmağını sokar. “Şimdi sizleri babamız İstemi Kağan’ı yad töreni düzenleyen kardeşim Tardu’ya yollayacağım. Sizin geri dönüşünüzde Bospor’u alacağım.“ der. Bizans kaynakları Romalılar elçiliğinin bir yıl sonra geri dönüşünde Bospor Türksanf Kağan tarafından alındığını rastlar.
Тürkler ve onların idarecileri asırlar boyunca Slavlarla farklı anlaşmalara varmışlar, Rus Knezleri de Peçenek, Oğuz ve Kıpçaklarla nikâh anlaşmalarını yapmışlardır. Türkler bu tür anlaşmaları Macarlarla da yapmışlardır. Macar Kralı 4.Bela Kıpçak prensesi ile evlenmiş, oğlu ve varisinin ismi Macarca Lazlo, soyadı ise Kıpçakça Koman’dı (Macaristan’da Kıpçaklara Koman demişler).
Orta Asya ve Kazakistan topraklarında muhafaza edilen Türklerin ideolojisi ile ilgili yapılan araştırma sonuçları Orta Dönem Türk toplumunun geleneksel dünya görüşünün yeniden canlandırılmasına imkân sağlamıştır. Türklerin geleneksel ideolojisinin temelinde toplumun büyük şahsiyetleri onuruna kutsal abideler yapma geleneğinin olduğu bilinir.
Tarafımızca büyük şahsiyetler anısına yapılan çok sayıda abidelerden oluşan Merke, Jaysan (Jambıl Vilayeti) ile Kumay (Akmola Vilayeti) isimli üç büyük kutsal kompleks tespit edilerek araştırıldı ve yeniden yapılandırıldı. Ка-ğan ve batırların taş heykelleri Kumay ve Jaysan mabedlerinin dik köşeli duvarlarının doğu tarafında dikili olduğu tespit edildi. Merke mabedinde bulunan abidelerin bir başka tipi olarak höyük bulunmakta. Höyüklerin üzerinde büyük sayıda kadın heykellerin bulunduğu birçok heykel dikilmiş. Kadın heykelleri erkek heykellerle birlikte aynı höyükte bulunmaktadır.
Jaysan ve Kumay mabedlerinde bulunan heykeller arasındaki ortak özellikler taş heykellerin uslübünda da görülür. Höyüklerdeki erkek heykellerin çoğunluğu sağ elinde bir kap ve sol elinde bir silahla resmedilmektedir. Merke mabedindeki heykellerin neredeyse tümü hem erkek, hem kadın heykeller ise silahsız, ancak karın bölgesine doğru tuttukları bir kapla resmedilmiştir.
Taş heykellerdeki resimlerin analizi onların Türk toplumunun geleneksel ideolojisi ile bağını ortaya çıkardı. İdeolojik olarak ellerde tutulan kaplar vatanın kutsal suyu için kullanılmış ve Türk Tengriler panteonundaki önemli Tengrilerden biri Yer-Su’yun sembolü olmuştur. Türk halkları topraklarına çok düşkün olmuş ve and içerken bunun sembolü olan kutsal suyu içmişlerdir. Bu and Türklerin her zaman topraklarını sevecek ve vatanını hep koruyacaklarına dairdir. Topraklarına olan sadakat geleneği çok ağır bir anddı ve ihlali durumunda ölüme sebebiyet oluşturabiliyordu.
Suyla and içme sembolü Türkistan’daki Hoca Ahmet Yesevi Türbesinde de bulunmakta. Büyük Kazan olan Taykazan’ın dışında Arapça harflerle Su Kabı yazılmış ve türbenin içinde de kutsal suyu olan kuyu bulunmaktadır. Türbede su için kullanılan Taykazan Türklerin geleneksel ideolojisinin temelini oluturmaktadır. Suyun sahibi ve Türk topraklarını muhafaza eden ejderha resmi Türk sanatında çoğunlukla bulunur.
Türk Tengriler panteonunun diğer önemli sembollerinden biri Tengri’dir. Tengri yüksek gökyüzüdür. Gök Tengri ve Yer-Su Türk halklarının ideolojisine uygun olarak milletin refahını sağlayan iki Tengridir. İnsanın çevresindeki doğa canlıydı, çünkü Tengri ve Yer-Su bunu istiyordu. Bozkır ve dağlarda bulunan birçok ideolojik semboller: kaya resimleri, boy damgaları, Vatanına hizmet eden büyük insan heykelleri Türklerin geleneksel ideolojisinin temelini kavramaya yardım etmektedir.
Sosyal bağlamda, insan toplumunda Tengrinin bağışladığı gök enerjisini elinde Kağan tutar, Yer-Su Tengrisinin temsilcisi ise prens büyüterek tahta oturtma görevi bulunan Katın idi. Türklerin geleneksel ideolojisine göre Kağan ve Katın Türk devletini birlikte idare etmiş ve Türk toplumundaki refah ile istikrarı birlikte sağlamışlardır. Türk diplomasisinin mutlak enstitüsünden biri olan nikâh anlaşmaları devletlerarası anlaşmanın en sadık yöntemini oluşturmuş ve ihlali olumsuz sonuçlara götürmüştür.
Benden sonraki bildiriyi sunacak Alan Bondarev’in konuşmasında Türkistan (Kazakistan) sınırlarında bulunan ve araştırılan muhteşem Türk abideleri serisi hakkında bilgi alacaksınız. Bu bildirinin ilginizi çekeceğini umarım.
Büyük İpek Yolunu canlandırma arzusunun halklar arasındaki ortak entelektüel bağlara götürecek yol olacağına inanıyorum. Türklerin geleneksel değerleri göz önünde bulundurulan ve diplomasi ile uluslararası turizm alanında kullanılacak bu tür diyaloğun meyve vereceği kesindir.
Karşılıklı ilişkilerin bu tür modeli devletlerin geleneksel diplomasisi için karakteristik özelliği oluşturmaktadır. Ancak Türkler tarafından kullanılan nikâh anlaşması modeli ideolojik kriterlere temellendirilmiştir. Ve bu kriterler farklı devletlerarasında diplomatik ilişkilerin nasıl tesis edildiğini ve Avrasya topraklarında bulunan yeni Türk devletlerinin nasıl oluşarak gelişmesini etkilediğini göstermektedir.
Teorinin inandırıcılığı için Türklerin orta dönemdeki tarihinden örnekler göstermek mümkündür. İlk Türk Kağanlığı kurulana kadar Türkler Juan Juanların emirlerinde bulunmuş ve demirci (demir eriticisi) olmuşlardır. İlk Türk Kağanı Bumın Juan Juanların Kağanı Anahuan ile yakınlaşmak istediğini belirterek kızını istediğinde aşağılayıcı bir cevap alır: “Demircim olarak kızımı nasıl istemeye cüret ettin?“
Bu cevaptan sonra Türkler ile Juan Juanlar arasında Türk Kağanlığının oluşmasına sebep teşkil eden savaş yaşanır. Bumın Kağan zafere ulaşmak için Çin prensesini eş olarak alarak Çin’in desteğine alır. Çin ve Türk Kağanlığı arasındaki ilişkiler her zaman basit değildi. Yazılı kaynaklarda yer alan tarihî olgular iki devlet arasındaki karmaşık diplomatik ilişkiler hakkında bilgi bulundurmaktadır. Diplomatik ilişkilerin tesisi için en etkili yöntemlerden biri olarak nikâh anlaşması kullanılmıştır.
Batı Türk Kağanlığı kağanı İstemi kızı Fakim’i İran Şahı Anuşirvan’la nikâhlamıştır. İran ve Batı Türk Kağanlığı arasında ilişkiler bozulmaya başladığında İstemi Kağan Bizans’la diplomatik ilişkileri tesis etmişti. 576 yılında Bizans İmparatorluğu’nun 4.Elçilik heyetinin Taraz’a İstemi Kağan’a gittikleri tarihî bir gerçektir. Bu elçiliği İstemi Kağan’ın oğlu Türksanf Kuzey Karadeniz’e yakın bir yerlerde karşılar. Karşılaştıklarında Elçiliğin başında bulunan Valentin’e: “Romalı olan Sizlerde 10 dil ve tek yalan var.“ diyerek inandırıcı olmak istercesine ağzına 10 parmağını sokar. “Şimdi sizleri babamız İstemi Kağan’ı yad töreni düzenleyen kardeşim Tardu’ya yollayacağım. Sizin geri dönüşünüzde Bospor’u alacağım.“ der. Bizans kaynakları Romalılar elçiliğinin bir yıl sonra geri dönüşünde Bospor Türksanf Kağan tarafından alındığını rastlar.
Тürkler ve onların idarecileri asırlar boyunca Slavlarla farklı anlaşmalara varmışlar, Rus Knezleri de Peçenek, Oğuz ve Kıpçaklarla nikâh anlaşmalarını yapmışlardır. Türkler bu tür anlaşmaları Macarlarla da yapmışlardır. Macar Kralı 4.Bela Kıpçak prensesi ile evlenmiş, oğlu ve varisinin ismi Macarca Lazlo, soyadı ise Kıpçakça Koman’dı (Macaristan’da Kıpçaklara Koman demişler).
Orta Asya ve Kazakistan topraklarında muhafaza edilen Türklerin ideolojisi ile ilgili yapılan araştırma sonuçları Orta Dönem Türk toplumunun geleneksel dünya görüşünün yeniden canlandırılmasına imkân sağlamıştır. Türklerin geleneksel ideolojisinin temelinde toplumun büyük şahsiyetleri onuruna kutsal abideler yapma geleneğinin olduğu bilinir.
Tarafımızca büyük şahsiyetler anısına yapılan çok sayıda abidelerden oluşan Merke, Jaysan (Jambıl Vilayeti) ile Kumay (Akmola Vilayeti) isimli üç büyük kutsal kompleks tespit edilerek araştırıldı ve yeniden yapılandırıldı. Ка-ğan ve batırların taş heykelleri Kumay ve Jaysan mabedlerinin dik köşeli duvarlarının doğu tarafında dikili olduğu tespit edildi. Merke mabedinde bulunan abidelerin bir başka tipi olarak höyük bulunmakta. Höyüklerin üzerinde büyük sayıda kadın heykellerin bulunduğu birçok heykel dikilmiş. Kadın heykelleri erkek heykellerle birlikte aynı höyükte bulunmaktadır.
Jaysan ve Kumay mabedlerinde bulunan heykeller arasındaki ortak özellikler taş heykellerin uslübünda da görülür. Höyüklerdeki erkek heykellerin çoğunluğu sağ elinde bir kap ve sol elinde bir silahla resmedilmektedir. Merke mabedindeki heykellerin neredeyse tümü hem erkek, hem kadın heykeller ise silahsız, ancak karın bölgesine doğru tuttukları bir kapla resmedilmiştir.
Taş heykellerdeki resimlerin analizi onların Türk toplumunun geleneksel ideolojisi ile bağını ortaya çıkardı. İdeolojik olarak ellerde tutulan kaplar vatanın kutsal suyu için kullanılmış ve Türk Tengriler panteonundaki önemli Tengrilerden biri Yer-Su’yun sembolü olmuştur. Türk halkları topraklarına çok düşkün olmuş ve and içerken bunun sembolü olan kutsal suyu içmişlerdir. Bu and Türklerin her zaman topraklarını sevecek ve vatanını hep koruyacaklarına dairdir. Topraklarına olan sadakat geleneği çok ağır bir anddı ve ihlali durumunda ölüme sebebiyet oluşturabiliyordu.
Suyla and içme sembolü Türkistan’daki Hoca Ahmet Yesevi Türbesinde de bulunmakta. Büyük Kazan olan Taykazan’ın dışında Arapça harflerle Su Kabı yazılmış ve türbenin içinde de kutsal suyu olan kuyu bulunmaktadır. Türbede su için kullanılan Taykazan Türklerin geleneksel ideolojisinin temelini oluturmaktadır. Suyun sahibi ve Türk topraklarını muhafaza eden ejderha resmi Türk sanatında çoğunlukla bulunur.
Türk Tengriler panteonunun diğer önemli sembollerinden biri Tengri’dir. Tengri yüksek gökyüzüdür. Gök Tengri ve Yer-Su Türk halklarının ideolojisine uygun olarak milletin refahını sağlayan iki Tengridir. İnsanın çevresindeki doğa canlıydı, çünkü Tengri ve Yer-Su bunu istiyordu. Bozkır ve dağlarda bulunan birçok ideolojik semboller: kaya resimleri, boy damgaları, Vatanına hizmet eden büyük insan heykelleri Türklerin geleneksel ideolojisinin temelini kavramaya yardım etmektedir.
Sosyal bağlamda, insan toplumunda Tengrinin bağışladığı gök enerjisini elinde Kağan tutar, Yer-Su Tengrisinin temsilcisi ise prens büyüterek tahta oturtma görevi bulunan Katın idi. Türklerin geleneksel ideolojisine göre Kağan ve Katın Türk devletini birlikte idare etmiş ve Türk toplumundaki refah ile istikrarı birlikte sağlamışlardır. Türk diplomasisinin mutlak enstitüsünden biri olan nikâh anlaşmaları devletlerarası anlaşmanın en sadık yöntemini oluşturmuş ve ihlali olumsuz sonuçlara götürmüştür.
Benden sonraki bildiriyi sunacak Alan Bondarev’in konuşmasında Türkistan (Kazakistan) sınırlarında bulunan ve araştırılan muhteşem Türk abideleri serisi hakkında bilgi alacaksınız. Bu bildirinin ilginizi çekeceğini umarım.
Büyük İpek Yolunu canlandırma arzusunun halklar arasındaki ortak entelektüel bağlara götürecek yol olacağına inanıyorum. Türklerin geleneksel değerleri göz önünde bulundurulan ve diplomasi ile uluslararası turizm alanında kullanılacak bu tür diyaloğun meyve vereceği kesindir.
_jpeg_674fc3b2-f844-4a45-ba8b-dd7980a15fce.jpeg "Afrika 2063 Ağı İstişare Toplantısı 2")
