Ortadoğu’daki Dönüşümün Tarihi Süreçteki Yeri ve Anlamı

Tunus’ta başlayan ve Mısır başta olmak üzere tüm Ortadoğu ülkelerini etkisi altına alan değişim rüzgârı bölge ile ilgili siyasi aktörleri ve yazarları şaşkınlığa uğratmış gözüküyor. Olayların birkaç hafta gibi kısa bir süre içerisinde bütün bölgeyi etkisi altına alması çoğu yorumcu tarafından sürpriz bir durum olarak değerlendiriliyor ve bölgenin geleceği ile öngörüde bulunmanın imkânsızlığından söz ediliyor. Oysa asıl şaşırtıcı olan bölgedeki otoriter yönetimlerin nasıl olup da 21. yüzyıla dek varlıklarını koruyabildikleri idi.

Bilindiği üzere SSCB’nin ortadan kalkmasının temel nedenlerinden biri Batı ile sürdürdüğü silahlanma yarışını kaybetmesi ise, diğer bir nedeni batılı ülkelerdeki refah düzeyinin Sovyet ülkelerinin kat be kat üstüne çıkması ve rejimin halklar nezdinde meşruiyetini kaybetmesi sonucu toplumsal patlama olasılığının ufukta gözükmesiydi. Esasen SSCB’nin refah düzeyi Birliğin kuruluşundan beri oldukça geri durumdaydı ve bu durumdan kaynaklanan meşruiyet sorununu Doğu Bloğu ülkeleri özgürlükleri kısıtlayarak aşmaya çalışmaktaydılar. Ancak 1980’li yıllarda ivme kazanan küreselleşme dalgası, yani iş gücü, finans ve enformasyon akışının gittikçe daha az kontrol edilebilir hale gelmesi sonucu halklar arası etkileşim artmaya başlamıştı. Bunun sosyal patlamalara gebe bir ortam oluşturduğunu gören SSCB’li (daha ziyade Rus) yöneticiler olayları kontrol edilemez bir noktaya gelmeden önce müdahaleye karar vermiş ve küçülerek korunma ve güçlenme stratejisi izleyerek birliği dağıtmıştır.

Ortadoğu’ya baktığımızda ise yoksulluk, otoriter yönetimlerin baskısı ve özgürlüklerin kısıtlanması sorunları bu bölge için de geçerliydi. Nitekim Mısır’daki ayaklanmanın temel sloganı olan “ekmek, özgürlük ve adalet“ talepleri bu durumu açıkça ortaya koymaktadır. İslamcı ve Arap milliyetçisi ideolojiler ise Ortadoğu’nun yakın tarihi boyunca bu üç talebin yerine getirilmesi noktasında umut vaat ettikleri için kabul görmüş ve güçlenmişlerdi. Öte yandan Ortadoğu’daki mevcut otoriter rejimler iki kutuplu sistemin hâkim olduğu bir ortamda doğmuştu. Doğu Bloğu için geçerli olan sorunlar Ortadoğu ülkeleri için de geçerliydi ama batılı ülkeler bölgede kendi çıkarlarını koruma amacıyla Ortadoğu’daki rejimlerin Soğuk Savaş’ı izleyen dönemde de yaşamalarını sağlamışlardı. Çünkü görülecek geniş çaplı rejim değişiklikleri bölgede yeni güç merkezlerinin, örneğin Arap Ülkeleri arasında bir birlik oluşumunun ortaya çıkmasına, Batı’nın bölgedeki etkisini kaybetmesine ve belki de hepsinden önemlisi İsrail’in beka sorunu ile karşı karşıya kalmasına neden olabilirdi.

Peki, ne oldu da 2000’li yıllardan itibaren Batı artık bölgede demokrasi istemeye başladı. Büyük Ortadoğu Projesi’nin amacı neydi? Aslında bu soruların son derece kolay tahmin edilebilir bir cevabı var: Üsame bin Ladin’lerin ve intihar bombacılarının sayısının kontrol edilemez bir düzeye gelmesini engelleme amacı. Ölümü hiçe sayanların çoğaldığı bir coğrafyada Batılı ülkelerin çıkarlarını polis devleti ve devlet dehşeti ile sürdürmek artık mümkün olamazdı. Yoksul kitleler internet ve uydu yayınları aracılığıyla dünyanın diğer ülkelerindeki refah düzeyini izleme imkânına kavuşmuşlardı. Üstelik 1990’lı yıllarda tek süper güç olarak yalnız kalan ABD 2000’li yıllara gelindiğinde görece güç kaybına uğramış; Çin, Hindistan, Brezilya, Rusya, Türkiye ve İran gibi yeni aktörler Batı’nın uluslararası alandaki etkinliğini sınırlandırmaya, tek başına davranışlarını kısmen de olsa engellemeye başlamışlardı. Son dönemde varlıklarını hissettirmeye başlayan bu yeni güçler kronik sorunlarla dolu Ortadoğu’ya daha rahat müdahale edebilirler ve batılı ülkelerin çıkarlarını sadece Ortadoğu’da değil tüm dünyada zora sokabilirlerdi. Özellikle Çin, Hindistan ve Rusya’nın bir blok halinde Batı karşıtı bir kamp oluşturmaları olasılığı Batı dünyasında Ortadoğu ülkeleri ile ilişkilerin bir an önce daha sağlıklı ve sürdürülebilir bir zemin üzerine yeniden inşa edilmesi gerektiğini düşündürmeye başladı. Bunun tek yolu ise halklar nezdinde meşruiyet sahibi olan yönetimlerin ortaya çıkmasını sağlamak ve bu yeni yönetimler ile yeni ilişkiler ağı oluşturmaktı. Ve bu hedef yükselen yeni güçlerin Ortadoğu’ya daha etkin bir biçimde müdahil olma gücüne sahip olmalarından önce gerçekleştirilmeliydi. İşte bu ve benzeri nedenlerden dolayı Batı 2000’li yıllardan itibaren Ortadoğu ülkeleri için demokrasi istemeye başladı.

Ne var ki, Batı’dan gelen bu tür mesajlar, uzun yıllardır sırtlarını Batı’ya yaslayarak varlıklarını sürdürmekte olan rejimler tarafından tam olarak okunamadı. Mesaj doğru okunsa bile mevcut sosyal ve siyasi yapılar mesajın gereğinin yerine getirilmesinin önünde büyük engel teşkil etmekteydi. Sonuçta dış politikada, eğitimde, ekonomide, siyasi yapıda, sosyal, dini ve kültürel alanlarda ve medyada fosilleşen politikalar göstericilerin hayat dolu “ekmek, özgürlük ve adalet“ sloganları ile karşılaşınca yıllardır biriken toplumsal gerilim 2011 yılı başında, Batılı ülkelerin aktif ya da pasif müdahalelerinin de etkisiyle, patlamış oldu. Bu noktada en büyük payın Internet ve uydu yayıncılığına ait olduğunu belirtmeliyiz.

Tunus ve Mısır’da Yaşananlara Devrim Denilebilir Mi?
Bilindiği üzere devrimler bir süreci işaret eder; toplumsal krizler, halk hareketleri ve ayaklanmalar ise bu sürecin sadece bir parçasıdır. Bu açıdan bakıldığında son dönemde Ortadoğu’da görülen ayaklanmalar da ancak uzun erimli bir devrimin anlık parçalarıdır.

Tarih boyunca toplumlar ekmek, huzur/özgürlük/güven ve adalet aramışlardır. Bir liderin, bir rejimin meşruiyet kazanması, yani sürdürülebilir hale gelmesi bu taleplerin karşılanmasına matuf olmuştur. Din, kabile ya da aşiret bağları ve diğer kimliklerin hemen hepsi bu talepler arasında bir denge kurma arayışıdır.
Ortadoğu’daki son hareketlilik ile ilgili yorum ve makalelere baktığımızda, Mısır ve Tunus’ta yaşananların birer devrim olup olmadıkları tartışılıyor ve 1789 Fransız Devrimi başta olmak üzere tarih boyunca yaşanan rejim değişiklikleri ile karşılaştırmalar yapılıyor. Fransız Devrimi’nin müjdecisi olan Rönesans ve Reform hareketlerinin Ortadoğu ülkeleri için söz konusu olamayacağı ileri sürülüyor. Bu tür yaklaşımların ne kadar sığ olduğunu söylemeye bile gerek yok. Acaba Bastille Hapishanesini basan kalabalıktakilerin kaçta kaçı Rönesans’tan haberdardı? Giyotin altında can veren, ya da yeni rejim/ler adına bu kişileri doğrayanların ne kadarı Reform’un anlamını kavrayabilmişti?

Bu açıdan bakıldığında, Mısır başta olmak üzere, Ortadoğu halkları da bir medeniyet birikimin temsilcileridirler ve mevcut küresel medeniyet birikiminden az ya da çok elbette ki, haberdardırlar. Devrimi belirli entelektüel ve ideolojik birikim(ler)in kitleler düzeyinde yaygınlık kazanması sonucunda gerçekleşen rejim değişiklikleri olarak tanımlayabiliriz. Tüm ideolojiler insanlık için daha yaşanılabilir ve daha müreffeh dünyanın sihirli anahtarlarının kendi ellerinde olduğunu iddia etmektedirler. Ama devrimin sadece, Avrupa’ya özgü modernist düşüncenin hayata geçirilmesine dönük büyük ayaklanmaların amacına ulaşması olarak tanımlamak, Batı merkezli bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım içinde bölge halklarına tepeden bakan, hatta sahip oldukları kimlik ve kültür unsurları nedeniyle “gerçeği“ anlama kapasitesine sahip olmadıklarını ileri sürerek onlara hakaret eden izler taşımaktadır.

SSCB’nin dağılması bir devrim ya da karşı devrim ise, Tunus’ta, Mısır’da başlayıp tüm Ortadoğu ülkelerine yayılan ayaklanma hareketi de pek ala bir devrim sayılmalıdır. Her şeyden önce, bölge halkları on yıllardır koltuklarına yapışmış liderlerin bir halk hareketiyle düşürülebilir olduklarını öğrenmişlerdir. Bu durum, adına ister devrim deyin ister ayaklanma deyin, bölge siyasi zihniyetinin temelden değiştiğini göstermektedir.
Bu arada Mısır’da yaşanan hareketliliklerin özgün yönlerini de vurgulamakta yarar var. Latin Amerika’da, Orta ve Güney Afrika’da ya da İran Devrimi’nde görülen halk hareketleri ile karşılaştırıldığında Mısır’da milyonların vakur gösterileri, dengeli ve aşırılıktan uzak tepkileri, yağma ve talana izin vermemeleri, can kayıplarının büyük ölçüde polisin ya da istihbarat mensuplarının müdahaleleri sonucunda gerçekleşmesi, askere karşı takınılan olumlu tavır not edilmelidir. Özellikle askere karşı takınılan olumlu tavrın bir nedeni Mısır’da askerin öteden beri uyguladığı politikalar ise, diğer bir nedeni polise ek olarak orduya da cephe alınması sonucu ortaya çıkabilecek kaos ortamının göstericiler nezdinde ve diğer ilgili taraflarca hiç de istenilen bir durum olmamasıdır.

Türkiye Örnek Mi Değil Mi?
Türkiye demokrasi ve insan hakları açısından bakıldığında batılı ülkelere göre oldukça geri durumdadır. Buna rağmen, Ortadoğu ülkeleri ile karşılaştırıldığında ise karşılaştırma bile yapılamayacak kadar iyi bir durumdadır. Bir ülkenin diğerini örnek alması o ülke halkının ve yöneticilerinin kendilerinin bileceği bir iştir. Ama küreselleşme çağında tüm ülkeler birbirlerini etkilemektedir. Bizzat Türkiye, bu anlamda batılı ülkelerden etkilenmiştir. Peki, batılı ülkeler dururken Ortadoğu ülkeleri niçin Türkiye’yi örnek alsın? Çünkü Türkiye bir Avrupa ülkesi olduğu kadar, bir Ortadoğu ülkesidir de. Ortadoğu ülkelerinin özgün koşullarının pek çoğu Türk demokrasinin biçimlenmesinde etkili olmuştur. Eğer Türkiye deneyiminin kısmen de olsa başarılı olduğu kabul ediliyorsa, Türkiye’nin bu ülkeler için doğal bir örnek ve öncü olduğu kendiliğinden ortaya çıkar. Nitekim Türkiye’nin deneyimlerinin Ortadoğu da geniş halk kitleleri üzerinde ilgi uyandırdığını ve derin izler bıraktığını söylemeye gerek bile yoktur. Bu açıdan bakıldığında, bölgede görülen son gelişmelerin Türkiye ile bölge arasındaki etkileşimin had safhaya çıkarması beklenilmelidir.

Batı medyasında Türkiye’nin Mısır için örnek olduğu yönündeki yoğun vurgunun ise bir yönü daha bulunmaktadır: 1979 İran Devrimi’nin ardından bu ülkede ortaya çıkan çalkantıların ve yeni rejim tipinin, ya da Lübnan’da Hizbullah benzeri bir yönetim anlayışının Mısır’da tekrar etmesini engelleme amacı. Sünni kültürün hâkim olduğu ülkelerde din adamlarının yönetimi ele geçireceği yönündeki endişeler ontolojik ve epistemolojik nedenlerden dolayı tamamen yersizdir. Böyle bir durum Şiilerin çoğunlukta olduğu ülkeler için söz konusu olabilir. Katolik kilisesi için geçerli olan yargılar teolojik bakımdan siyasi yetkilere donatılmış bir din adamları sınıfına sahip olmayan Sünni dünya için ancak bir sapma ve geçici bir durum olarak ortaya çıkabilir. Nitekim tarih boyunca Sünni dünyada din adamlarının iktidar olması sadece istisnai ve geçici bir durum olmuştur.

<<>>

Beklentiler
Tunus ve Mısır’da başlayan ve tüm Ortadoğu ülkelerine yayılan halk hareketleri bölge için yeni bir dönemin başladığını kesin olarak işaretlemektedir. Bu yeni dönemde artık halkların iradeleri göz ardı edilemeyecektir. Demokratik talepler tüm Arap dünyası boyunca dalgalar halinde yayılacak ve gittikçe daha da artacaktır. Bölge ülkeleri arasındaki etkileşim artacaktır. Sadece ekmek, özgürlük ve adalet taleplerini yerine getirme noktasında halkın taleplerine kulak veren yönetimler iş başında kalabilecektir. Dış güçlere sırtını dayayarak, içerdeki demokratik unsurları dışarıya karşı umacı gösterip kendini vazgeçilmez addeden, içerde ise polis devleti aracılığıyla demokratik güçlerin gelişmesini engelleyen yönetimlerin bundan böyle iş başında kalmaları imkânı artık kalmamıştır. Son altmış yıla bakıldığında bu durum, adına devrim densin ya da denmesin, bölge için çok ciddi bir dönüşüm anlamına gelmektedir.

Küresel ve bölgesel güçler bölge ile ilgili politikalarını belirlerken sadece yönetimleri değil bölge halklarının taleplerini de göz önünde bulunduracaklardır. İsrail bölgedeki devlet terörü ve dehşet dengesine dayalı etkinliğini kaybedecek, bölge ülkeleri ile uyumlu ve bütünleşik politikalar üretebildiği ölçüde beka sorununu çözümleyebilecektir. Ama eğer İsrail uluslararası hukuk ve asgari insani kriterler bakımından zalim bir devlet imajı görünümünü korumaya devam ederse kitleler yönetimleri İsrail karşıtı politikalar izlemeye zorlayacaktır.

Aslında, geleneksel olarak Ortadoğu’da nitelikli bir Yahudi düşmanlığından söz etmek mümkün değildir. Son dönemde İsrail’e karşı duyulan öfkenin nedeni dini ve ideolojik değil, sadece bu ülkenin 1948 yılından itibaren bölgede uyguladığı politikaların ortaya çıkardığı adaletsizlik imajıdır. Dolayısıyla bölge halkı nezdindeki İsrail karşıtı havanın yumuşaması İsrail’in 20. yüzyıl boyunca bölgede uyguladığı politikaların meşru kabul edilebilir bir çizgiye çekilmesine ve hataların telafi edilmesine bağlıdır. Aksi halde, İsrail’e karşı duyulan öfke katlanarak devam edecek, bu da İsrail’i bölgede şimdiye kadar görülmemiş biçimde zor durumda bırakabilecektir.

Bölgedeki Batı düşmanlığının temel nedeni 19. ve 20. yüzyıllarda uygulanan sömürgeci politikalardır. İsrail’e verilen kayıtsız şartsız destek bu düşmanlığı derinleştirmiştir. Ancak mevcut durumda bölge ülkeleri kamuoyları nezdinde görülen Batı karşıtlığı ne kadar derin olursa olsun, telafi edilemez değildir. Geçmişte yapılan hatalar düzeltilir, hasarlar telafi edilir ve taraflar arasındaki ilişkilerin düzeltilmesi için iyi bir kamu diplomasisi faaliyeti yürütülürse Ortadoğu ülkeleri – Batı arasındaki ilişkiler meşru bir zemine oturtulabilir ve yakın tarihte görülmedik bir biçimde çok daha olumlu boyutlara taşınabilir.

Mısır, Türkiye ve İran ile birlikte, 1970’li yıllara gelinceye dek Ortadoğu’nun en önemli oyucularından biri durumundaydı. Önümüzdeki dönemde Mısır’ın dış politikada eski konumunu yeniden kazanacağı, her alanda donuklaşan ve durağanlaşan Mısır’ın yerinde hareketli ve hayat dolu, Ortadoğu’ya ve tüm İslam dünyasına canlılık getiren bir Mısır’ın doğmakta olduğu ileri sürülebilir.

Demokratikleşme hareketi halklar arasında geçişkenliği artıracak, bu da doğal olarak yönetimler arası iş birliği ve koordinasyon çabalarının yoğunlaşmasını sağlayacaktır. Bu durum, son dönemde komşular arası sıfır sorun ilkesine dayalı ve çok boyutlu bir dış politika arayışında olan Türk dış politikası için ise daha karmaşık bir ilişkiler ağını ve yeni ufukları işaret etmektedir.